بهره گيرى از جاذبه هاى هنرى در آموزش کودکان به نماز

بهره گيرى از جاذبه هاى هنرى

امروزه استفاده از هنر در تربيت افراد يكى از شيوه هاى جذاب ، دوست داشتنى و موفق است . بسيارى از كشورها و گردانندگان آن امروزه از جاذبه هاى هنرى ، مانند: فيلم ، نمايش ، خط، شعر و خطابه و سرود و نقاشى ... و غيره پيام هاى خود را به صورت القا غيرمستقيم به مخاطبين خويش منتقل مى كنند.

بهره گيرى از فيلم ، كارتون ، تئاتر، نقاشى ، خط، مسابقه ، معما، قصه ، شعر، سرود، خاطره ، استفاده از ضرب المثل ها و انواع هنرهاى رايج زمان ، مى تواند مربيان و متوليان امر تربيت را در امر پرورش نسل جديد بيش از پيش يارى كند. تربيت با روش هاى هنرى تاثير معجزه آسايى دارد و نوجوانان را به طور غيرمستقيم به راه رشد و هدايت سوق مى دهد. اين هنرهاى جذاب اگر با شيوه هاى صحيح و مطابق با اصول تربيتى تنظيم و اجرا شود، ضمن بيان وقايع تاريخى و معرفى زندگى افراد و شخصيت هاى صالح و نشان دادن آثار سوء انحرافات و كجروى ها، روح و قلب مخاطب را تسخير نموده و تا عمق حوادث او را با خود همراه سازد و اين جاست كه مى توان الگوهاى زيبا و دوست داشتنى از انسان هاى تربيت يافته در منظر كودكان و نوجوانان مجسم ساخت ، تا گفتار و رفتار او براى كودك و نوجوان سرمشق بوده و از آنان پيروى كند.

در اين روش معمولا به طور غيرمستقيم ، براى مخاطب راه صحيح تربيت و صفات پسنديده انسانى نشان داده مى شود، و الگو، عبرت ، موعظه ، تشويق ، تنبيه ، به طريق نامحسوس و غيرمستقيم به كودكان و نوجوانان القاء مى گردد و به همين جهت پايدارى و تثبيت پيام هاى تربيتى در اين شيوه بيشتر بوده و آثار عميق و ريشه دارى را خواهد داشت .

دين مبين اسلام در تربيت افراد به طريقه استفاده از خلاقيت هاى هنرى و روش غيرمستقيم عنايت ويژه اى دارد. بخش اعظمى از تربيت هاى قرآن با بهره گيرى از هنر قصه ، تمثيل و موزن و همگون بودن آيات - كه جذابيت ويژه اى براى خواننده و شنونده دارد - توجه به حركات نمايشى ، (مانند: داستان تعليم خاك سپارى جنازه قابيل توسط حركت نمايشى دو كلاغ ، مرافعه نمايشى دو فرشته در پيش حضرت داود، زنده شدن پرنده گان براى حضرت ابراهيم ) و شيوه پرسش و پاسخ - كه مخاطب را به تامل بيشتر وا مى دارد - و ساير روش هاى هنرى بيان شده است .

خداوند متعال تاثير هنر را در انحراف افكار عمومى مردم متذكر شده و به آثار سوء خيانت سامرى كه با يك نوع هنرنمايى همراه بود اشاره نموده و با نقل قصه هاى شيرين و پرجاذبه به تربيت افراد مى پردازد و بالاخره زيباگويى ، فصاحت و بلاغت قرآن و اعجاز عددى و ادبى آن بهترين هنر براى جذب متربيان است .

در اين روش اگر متربيان بتوانند مخاطب را به طور محسوس در برابر آثار و نتيجه عمل قرار دهند و فوائد تجسمى رفتار مطلوب و نامطلوب را در معرض ديد كودكان و نوجوانان بگذارند به موفقيت بيشترى نائل خواهند آمد.

زيرا درك محسوسات براى انسان ، به ويژه كودكان و نوجوانان بسى راحت تر و آسان تر از معقولات است . چنان كه داستان تعليم وضو براى يك پيرمرد توسط امام حسن و امام حسين عليه السلام و استفاده از شعر و مثل توسط امام مجتبى عليه السلام خواهد آمد.

امام على عليه السلام در برابر درخواست نامشروع برادرش عقيل ، - كه از آن حضرت تقاضا مى كرد مقدارى گندم از بيت المال مسلمانان به صورت غير قانونى به او بدهد و به امانت مردم دست دراز كند؛ ميله اى آهنى داغ كرده و به دست او نزديك نمود، آنگاه كه او حرارت آتش را احساس كرد بانگ ناله اش بلند شد. امام على عليه السلام به وى فرمود:

آيا تو از آهن پاره اى كه آدمى آن را براى بازى خود (در يك حركت نمايشى ) سرخ كرده ناله مى كنى ؟ و مرا به سوى آتشى كه خداوند قهار آن را از روى خشم خويش افروخته مى كشانى ؟! (1)

به هر حال استفاده از روش هاى غيرمستقيم هنرى ، در سيره تربيتى ائمه معصومين عليهم السلام به ويژه امام حسن مجتبى عليه السلام يكى از شيوه هاى موثر است كه در موارد لازم از آن بهره مى گرفته اند. در اينجا مواردى از بهره گيرى آن حضرت را از جاذبه هاى هنرى مرور مى كنيم :

شعر و سرود

از دير زمان شعر و سرود در خدمت تعليم و تربيت بوده و متوليان و مربيان و حكيمان و عقلاى جامعه و سخنوران نامدار از آن به عنوان يكى از روش هاى جذاب و دلنشين تربيتى بهره گرفته اند. آنان به وسيله اشعار مثبت و سروده هاى گويا و زيبا، مضامين و پيام هاى تربيتى را هر چه شيرين تر و دلپذيرتر به مخاطبين خود منتقل نموده اند. امام مجتبى عليه السلام نيز بعضى از گفتارهاى تربيتى خويش را در قالب شعر ارائه نموده است كه برخى از آن اشعار حكيمانه عبارتند از:

لكسره من خسيس الخبر تشبعنى

و شرنه من فراح الماء تكفينى

مقدار كمى نان نامرغوب مرا سير مى كند و اندكى آب مرا بس است .

و طمره من رقيق الثوب تسترنى

حيا و ان مت تكفينى لتكفينى .

و پاره اى از جامه نازك در صورت زنده ماندن مرا مى پوشاند و چنانچه بميرم ، كفنم براى پوشش من كافى است .

و در جاى ديگر مى فرمايد:

يا اهل لذات دنيا لا بقاء لها

ان المقام بظل زائل حمق

اى مردم ! لذت هاى دنيا پايدار نيستند، نشستن در زير سايه اى كه ناپايدار است حماقت و سبكسرى است .

و در شعر ديگرى مردم را به سخاوت ترغيب مى كند:

ان السخاء على العباد فريضه

لله يقرا فى كتاب محكم

سخاوت و احسان كردن بر بندگان يك فريضه خدايى است . اين خصلت زيبا در كتاب محكم خداوند تلاوت مى شود.

وعد العباد الاسخياء جنانه

و اعد للبخلاء نار جهنم

خداوند بر بندگان نيكوكار وعده بهشت داده ، چنان كه براى افراد بخيل و تنگ نظر وعده جهنم داده است .

من كان لا تندى يداه بنائل

الراغبين فليس ذاك بملسم (2)؛

كسى كه دستان او مشتاقانه براى بخشش به سوى نيازمندان دراز نمى شود، او را نمى توان در رديف مسلمانان به شمار آورد.

هنگامى كه امام مجتبى عليه السلام در دوران طفوليت بود، مادرش ‍ حضرت فاطمه عليها السلام آن جناب را سرگرم نموده و با او بازى مى كرد و در آن حال با بهره گيرى از سروده هاى پرمحتوا در تربيت و پرورش روح و جسم آن حضرت به اين وسيله تلاش مى كرد. از جمله مى فرمود:

اشبه اباك يا حسن

واخلع عن الحق الرسن

اى حسن ! شبيه پدرت باش ، و از گردن حق بند اسارت را بگشاى .

و اعبد الها ذا المنن

و لا توال ذالاحن (3)

خداوند بخشنده را ستايش نما و با كينه توزان و ستمگران دوست مباش .

نمايش

امام حسن عليه السلام روزى با برادر گرامى اش حضرت امام حسين عليه السلام در ايام كودكى پيرمردى را مشغول وضو گرفتن ديدند. آنان متوجه شدند كه وى روش صحيح وضو را نمى داند. امام حسن عليه السلام با هماهنگى برادرش امام حسين عليه السلام خواستند وضوى صحيح را به او ياد بدهند. اما اگر مستقيما به وى مى گفتند، گذشته از اينكه رنجيده خاطر مى شد و ذهنيت تلخ احساس حقارت و سرشكستگى در مورد وضو برايش ‍ تا آخر عمر مى ماند، احتمال داشت اصلا قبول نكند. زيرا تذكر اين دو كودك را براى خود نوعى تحقير تلقى مى نمود. آنان در يك حركت نمايشى با يكديگر به مباحثه پرداختند به طورى كه پيرمرد صداى آنان را مى شنيد، آنان به همديگر مى گفتند:

وضوى من از وضوى تو كاملتر و بهتر است .

بعد توافق كردند كه در حضور پيرمرد هر دو نفر وضو بگيرند و قضاوت نهايى را به عهده پيرمرد بگذارند. طبق قرار هر دو نفر وضوى صحيح و كاملى را در مقابل پيرمرد انجام دادند، پيرمرد با مشاهده اين صحنه متوجه شد كه وضوى هر دوى آنان صحيح است و با فكر نافذ خود مقصود واقعى آن دو كودك را دريافت و شديدا تحت تاثير بزرگوارى و محبت و هوش و فطانت آنان قرار گرفت . سپس خاضعانه به آنان گفت : فرزندانم ! وضوى هر دوى شما كاملا صحيح است . من پيرمرد نادان ، هنوز وضوى صحيح را نمى دانم و به بركت محبتى كه به امت جدتان داريد، وضوى صحيح را الان از شما آموختم . (4)

تمثيل

حضرت مجتبى عليه السلام در مجلس مناظره با بنى اميه با بيان قصه ها و داستان هاى تاريخى به عظمت و شخصيت و امتيازات ويژه پدر بزرگوارش ‍ پرداخته و مخالفين خويش را محكوم نموده و مردم ناآگاه را از تاريخ صدر اسلام مطلع ساخت ، آن حضرت در جواب اهانت ها و سخنان نامناسب و زشت عمرو بن عثمان از يك تمثيل گويا استفاده كرده و در پاسخ به وى فرمود:

اى عمرو بن عثمان ! تو با آن جهالتى كه دارى صلاحيت اظهار نظر در مسائل سياسى و حكومتى و رهبرى مسلمانان را ندارى و اصلا تو شايسته پاسخ نيستى ! مثل تو مثل پشه ايست كه به درخت خرما بگويد: خودت را نگه دار و تكان نخور، مى خواهم از روى تو برخيزم ، درخت خرما به او مى گويد:

من نشستن تو را نفهميدم تا حركت تو مرا به زحمت بياندازد (5).

تربيت در سيره و سخن امام حسن مجتبى عليه السلام

مولف : عبدالكريم پاك نيا

1- اتئن من حديده احماها انسانها للعبه ، و تجرنى الى نار سجرها جبارها لغضبه ! (نهج البلاغه فيض الاسلام ، ص ‍ 704، خطبه 215)

2- المناقب ، ج 4، ص 16.

3- فرهنگ سخنان حضرت فاطمه عليها السلام ، ص 135.

4- بحارالانوار، ج 43، ص 319.

5- همان ، ج 44، ص 79.

تربيت در سيره و سخن امام حسن مجتبى عليه السلام

مولف : عبدالكريم پاك نيا